[240] ปราชิตาเนกมเลนาติ อปริเมยฺยกปฺปโกฏิสตสหสฺโสปจิตปารมิตาสมฺภูเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อาสวกฺขยญาเณน สห วาสนาย สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปราชิตา ราคาทโย อเนกกิเลสมลา เยน โส ปราชิตาเนกมโล, เตน ปราชิตาเนกมเลน ฯ ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ วุตฺตํ, อสฺส ทุติยปาราชิกสฺส จ อตฺโถ มยา สมาเสน วุตฺโตฯ อเสเสน อติวิตฺถารนเยน วตฺตุํ ตสฺส อตฺถํ กเถตุํ โก หิ สมตฺโถติ โยชนาฯ เอตฺถ จ-สทฺโท ปฐมปาราชิกสมุจฺจยตฺโถฯ หิ-สทฺโท อวธารเณ, เตน อเสเสน ตทตฺถํ วตฺตุํ สมตฺโถ นตฺเถว อญฺญตฺร ตถาคตาติ ทีเปติฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา

[241-2] เอวมติสุขุมนยสมากุลํ ทุติยปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มนุสฺสชาติ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ มนุสฺสชาตินฺติ ชายตีติ ชาติ, รูปารูปปฏิสนฺธิ, มนุสฺเสสุ ชาติ ยสฺส โส มนุสฺสชาติ, มนุสฺสชาติโก มนุสฺสวิคฺคโหติ วุตฺตํ โหติ, ตํ มนุสฺสชาติํฯ

เอตฺถ จ มนุสฺเสสูติ กุสลากุสลมนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสสงฺขาเตสุ นเรสุฯ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ (ปารา. 172) ปทภาชเน วุตฺตนเยน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฐมํ อุปฺปชฺชมานปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺตเวทนาสญฺญาสงฺขารสงฺขาตขนฺธตฺตยญฺจ ตํสหชาตานิ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172; วิภ. อฏฺฐ. 26) –

วุตฺตานิ ชาติอุณฺณํสุมฺหิ ปสนฺนติลเตเล วา สปฺปิมณฺเฑ วา โอตาเรตฺวา อุกฺขิปิตฺวา วิธุนิเต อคฺเค ลมฺพมานพินฺทุปฺปมาณกลลสงฺขาตานิ สภาวกานํ กายภาววตฺถุทสกวเสน ติํส รูปานิ จ อภาวกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติ รูปานิ จาติ อยํ นามรูปปฏิสนฺธิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ คหิตาฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ อิมินา อญฺญปเทน ‘‘ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร เอโส มนุสฺสวิคฺคโห นามา’’ติ (ปารา. 172) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปฐมภวงฺคโต ปฏฺฐาย จุติจิตฺตาสนฺนภวงฺคปริยนฺตสนฺตานสงฺขาตสตฺโต คหิโตฯ อิมินา มนุสฺสวิคฺคหสฺส ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปาราชิกวตฺถุภาวํ ทสฺเสติฯ

ชานนฺโตติ ‘‘สตฺโต อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ ชีวิตา โย วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชีวิตินฺทฺริยา วิโยเชยฺย โวโรเปยฺย, ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺเทยฺย อุปโรเธยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ปทภาชเน ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตี’’ติ (ปารา. 172)ฯ

ตญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปารูปวเสน ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อวิคฺคหตฺตา อุปกฺกมวิสยํ น โหติฯ รูปชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน ปน ตทายตฺตวุตฺติตาย ตํสมกาลเมว โอจฺฉิชฺชมานตาย เอตฺถ สามญฺเญน อุภยมฺปิ คเหตพฺพํฯ อิทญฺจ อตีตานาคตํ น คเหตพฺพํ ตสฺส อวิชฺชมานตฺตาฯ อุปกฺกมวิสยารหํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนเมว คเหตพฺพํฯ ตญฺจ ขณสนฺตติอทฺธาวเสน ติวิธํ โหติฯ

ตตฺถ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺควเสน ขณตฺตยปริยาปนฺโน ภาโว ขณปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ตํ สรสภงฺคภูตตฺตา สยํ ภิชฺชมานํ อุปกฺกมสาธิยํ วินาสวนฺตํ น โหติฯ

อาตเป ฐตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส อนฺธการวิคมนฺตรญฺจ สีเตน โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺส วิสภาคอุตุสมุฏฺฐาเนน สีตปนูทนฺตรญฺจ รูปสนฺตติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ปฏิสนฺธิจุตีนมนฺตราฬปฺปวตฺติ ขนฺธสนฺตติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ อิมสฺมิํ ทฺวเย อุปกฺกมสมฺภโว, ตํวเสน อุปจฺฉิชฺชมานํ ชีวิตํ สนฺตานปริหานิปจฺจยภาวโต สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนทฺวยํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลมปฺปตฺวา อุปกฺกมวเสน อนฺตราเยว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจ ตํนิโรเธน นิรุชฺฌมานอรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจาติ อุภยํ เอตฺถ ‘‘ชีวิตา’’ติ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทเมว สนฺธายาห ปทภาชเน ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ (ปารา. 172)ฯ

อิมิสฺสาว ปาณาติปาตภาเว อาปตฺติภาวโต เอตฺถ ฐตฺวา อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) ปาณปาณาติปาตปาณาติปาตีปาณาติปาตปฺปโยคานํ วิภาโค ทสฺสิโตฯ ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต อุปจฺฉิชฺชมานํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ ‘‘ชีวิตา’’ติ อิมินา วุตฺตํฯ ปาณาติปาโต นาม วธกเจตนา, โส จ ‘‘วิโยชเย’’ติ อิมินา สนฺทสฺสิโตฯ ปาณาติปาตี นาม ปุคฺคโล, โส จ ‘‘โย’’ติ อิมินา สนฺทสฺสิโตฯ ปาณาติปาตปฺปโยโค ปน –

‘‘วุตฺตา ปาณาติปาตสฺส;

ปโยคา ฉ มเหสินา’’ติ –

อาทินา นเยน อิเธว วกฺขมานวิภาคตฺตา วกฺขมานนเยเนว ทฏฺฐพฺโพฯ

อสฺส สตฺถํ นิกฺขิเปยฺย วาติ โยชนาฯ อสฺสาติ มนุสฺสชาติกสฺสฯ ‘‘หตฺถปาเส’’ติ ปาฐเสโสฯ หตฺถปาโส นาม สมีโปติฯ อสฺสาติ สมีปสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ

สตฺถนฺติ เอตฺถ ชีวิตวิหิํ สนุปกรณภาเวน สมฺมตา ธาราวนฺตอสิอาทิ จ ธารารหิตยฏฺฐิภินฺทิวาลลคุฬาทิ จ อุปลกฺขณวเสน คเหตพฺพาฯ สสติ หิํสตีติ สตฺถํฯ เตเนวาห ปทภาชเน ‘‘อสิํ วา สตฺติํ วา ภินฺทิวาลํ วา ลคุฬํ วา ปาสาณํ วา สตฺถํ วา วิสํ วา รชฺชุํ วา’’ติฯ อิธาวุตฺตํ กรปาลิกาฉุริกาทิ สมุขํ ‘‘สตฺถํ วา’’ติ อิมินา สงฺคหิตํฯ นิกฺขิเปยฺยาติ ยถา โภคเหตุํ ลภติ, ตถา อุปนิกฺขิเปยฺย, อตฺตวธาย อิจฺฉิตกฺขเณ ยถา คณฺหาติ, ตถา สมีเป เตเนว จิตฺเตน ฐเปยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา ถาวรปฺปโยโค สนฺทสฺสิโตฯ

มรเณ คุณํ วา วเทยฺยาติ โยชนา, มรณตฺถาย มรเณ คุณํ วณฺเณตีติ อตฺโถฯ ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสติ, มรเณ คุณํ ภณตี’’ติ (ปารา. 172) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ‘‘กิํ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตน, โย ตฺวํ น ลภสิ ปณีตโภชนานิ ภุญฺชิตุ’’มิจฺจาทินา นเยน มรณตฺถาย ชีวิเต อวณฺณํ วทนฺโต จ ‘‘ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ อกตปาโป, มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย, อิโต ตฺวํ กาลกโต วิวิธวิหงฺคมวิกูชิเต ปรมสุรภิกุสุมภูสิตตรุวรนิจิเต ปรมรติกรลฬิตคติภาสิตวิลปิตสุรยุวติคณวิจริเต วรนนฺทเน อจฺฉราสงฺฆปริวาริโต วิจริสฺสสี’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย มรณานิสํสํ ทสฺเสนฺโต จ ‘‘มรเณ คุณํ วเทยฺย’’อิจฺเจว วุจฺจติฯ

มรณูปายํ เทเสยฺยาติ โยชนาฯ มรณาธิปฺปาเยเนว ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาท, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา กาลงฺกโรหี’’ติ ปทภาชเน วุตฺตสตฺถหรณานิ จ อวุตฺตมฺปิ โสพฺภนรกปปาตาทีสุ ปปตนญฺจาติ เอวมาทิกํ มรณูปายํ อาจิกฺเขยฺยฯ ‘‘โหติ อยมฺปี’’ติ ปทจฺเฉโท, อปีติ ปุพฺเพ วุตฺตทฺวยํ สมุจฺจิโนติฯ

ทฺเวธา ภินฺนสิลา วิย อสนฺเธยฺโยว โส เญยฺโยติ ทฺวิธา ภินฺนปาสาโณ วิย ภควโต ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวเยน โส ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตภาเว สนฺธาตุมสกฺกุเณยฺโยวาติ ญาตพฺโพติ อตฺโถฯ

[243] ถาวราทโยติ อาทิ-สทฺเทน วิชฺชามยอิทฺธิมยปโยคทฺวยํ สงฺคหิตํฯ

[244] ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ปโยเคสุฯ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโก, ปโยโคฯ อิธ หตฺถคฺคหณํ อุปลกฺขณํ, ตสฺมา หตฺถาทินา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺเคน นิปฺผาทิโต วธปฺปโยโค สาหตฺถิโกติ เวทิตพฺโพฯ

[245] ‘‘ตฺวํ ตํ เอวํ ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ ภิกฺขุโน ปรสฺส ยํ อาณาปนํ, อยมาณตฺติโก นโยติ โยชนาฯ อาณตฺติโก นโยติ อาณตฺติเยว อาณตฺติโกฯ เนติ ปวตฺเตตีติ นโย, ปโยคสฺเสตํ นามํฯ

[246] ทูรนฺติ ทูรฏฺฐํฯ กาเยน ปฏิพทฺเธนาติ เอตฺถ กาเยกเทโส หตฺถาทิ กาโย อวยเว สมุทาโยปจารโต ‘‘คาโม ทฑฺโฒ’’ติ ยถาฯ กายปฏิพทฺธํ จาปาทิกํ ปฏิพทฺธํ นาม ปุพฺพปทโลเปน ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถาฯ วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วาติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘อุสุอาทินิปาตน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ วิธานํ วิธิ, ปโยโคติ อตฺโถฯ

[247] อสญฺจาริมุปาเยนาติ อสญฺจาริเมน นิจฺจเลน อุปาเยนฯ

โอปตนฺติ เอตฺถาติ โอปาโต, โส อาทิ เยสํ อปสฺเสนวิสเภสชฺชสํวิธานาทีนํ เต โอปาตาทโย, เตสํ วิธานํ โอปาตาทิวิธานํ, โอปาตกฺขณนาทิกิริยาฯ

[248] วิชฺชายาติ อาถพฺพนเวทาคตมรณมนฺตสงฺขาตวิชฺชายฯ ชปฺปนนฺติ ยถา ปโร น สุณาติ, ตถา ปุนปฺปุนํ วจนํฯ

[249] มารเณ สมตฺถา ยา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, อยํ อิทฺธิมโย ปโยโค นามาติ สมุทีริโตติ โยชนาฯ กมฺมวิปาเก ชาตา กมฺมวิปากชา, อิทฺธิ, ยา ‘‘นาคานํ นาคิทฺธิ สุปณฺณานํ สุปณฺณิทฺธิ ยกฺขานํ ยกฺขิทฺธี’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) พหุธา อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ ตตฺถ ทิฏฺฐทฏฺฐผุฏฺฐวิสานํ นาคานํ ทิสฺวา, ฑํสิตฺวา, ผุสิตฺวา จ ปรูปฆาตกรเณ นาคิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ เสสานมฺปิฯ อิทฺธิเยว อิทฺธิมโย, ภาวนามโย อิทฺธิปฺปโยโค ปเนตฺถ น คเหตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘เกจิ ปน ภาวนามยิทฺธิยาปิ ปรูปฆาตกรณํ วทนฺติฯ สห ปรูปฆาตกรเณน จ อาทิตฺตฆรูปริ ขิตฺตสฺส อุทกฆฏสฺส เภทนํ วิย อิทฺธิวินาสญฺจ อิจฺฉนฺติ, ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา ตํ กุสลเวทนาวิตกฺกปริตฺตตฺติกาทีหิ น สเมติฯ กถํ? อยญฺหิ ภาวนามยิทฺธิ นาม จตุตฺถชฺฌานมยา กุสลตฺติเก กุสลา เจว อพฺยากตา จ, ปาณาติปาโต อกุสโลฯ เวทนาตฺติเก อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตา, ปาณาติปาโต ทุกฺขสมฺปยุตฺโตฯ วิตกฺกตฺติเก อวิตกฺกอวิจารา, ปาณาติปาโต สวิตกฺกสวิจาโรฯ

ปริตฺตตฺติเก มหคฺคตา, ปาณาติปาโต ปริตฺโตเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172)ฯ

[250] ตตฺถาติ เตสุ ฉพฺพิเธสุ ปโยเคสุฯ อุทฺเทโสปีติ อุทฺทิสนํ อุทฺเทโส, ตํสหิโต ปโยโคปิ อุทฺเทโสติ วุตฺตํ โหติ ‘‘กุนฺเต ปเวเสหี’’ติ ยถาฯ เอวํ วตฺตพฺพตาย จ อนุทฺเทโสติ ตพฺพิปรีตวจนเมว ญาปกนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ เอเกโก อุทฺเทโสปิ อนุทฺเทโสปิ โหตีติ เตสมยํ เภโท ปน ทุวิโธ โหตีติ ปริทีปิโตติ โยชนาฯ อิเมสุ ฉสุ ปโยเคสฺเวว เอเกกสฺเสว อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสกิริยมานตาย ทุวิธภาวโต เตสํ ทฺวาทสวิโธ เภโท ปทภาชเน จ อฏฺฐกถาย จ ทีปิโต, ตตฺถ วินิจฺฉยมิทานิ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

[251] พหูสุปีติ มนุสฺเสสุ พหูสุปิฯ เตน กมฺเมนาติ ปหารทานสงฺขาเตน กมฺเมนฯ พชฺฌตีติ อปายํ เนตุํ กมฺมปาเสน กมฺมนฺตรํ นิวาเรตฺวา พชฺฌตีติ อตฺโถฯ

[252] ปหาเรปีติ ปหรเณปิฯ เทหิโนติ มนุสฺสวิคฺคหสฺสฯ ตสฺสาติ ปหฏสฺสฯ

[253] ปหฏมตฺเต วาติ ปหฏกฺขเณ วาฯ ปจฺฉาติ ตปฺปจฺจยา กาลนฺตเร วาฯ อุภยถาปิ จ มเตติ ทฺวินฺนํ อาการานมญฺญตเรน มเตปิฯ หนฺตา วธโกฯ ปหฏมตฺตสฺมินฺติ ตสฺมิํ มรณารหปหารสฺส ลทฺธกฺขเณเยว, มรณโต ปุพฺพภาเคเยวาติ มตฺตสทฺเทน ทีเปติฯ

มรณตฺถาย จ อญฺญตฺถาย จ ทินฺเนสุ อเนเกสุ ปหาเรสุ มรณตฺถาย ทินฺนปฺปหาเรเนว ยทา กทาจิ มริสฺสติ, ปหารทานกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติฯ อมรณาธิปฺปาเยน ทินฺนปฺปหารพเลน เจ มเรยฺย, น โหตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ

[254] ทฺเว ปโยคาติ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสกิริยาเภทภินฺนา สาหตฺถิกาณตฺติกา ทฺเว ปโยคาฯ

[255] กรณสฺสาติ กิริยายฯ วิเสโสติ นานตฺตํฯ อาณตฺตินิยามกาติ อาณตฺติํ นิยาเมนฺติ ววตฺถาเปนฺตีติ อาณตฺตินิยามกาฯ

[256] ตตฺถาติ เตสุ อาณตฺตินิยามเกสุ ฉสุ อากาเรสุฯ โยพฺพนาทิ จาติ อาทิ-สทฺเทน ถาวริยมนฺทขิฑฺฑวุทฺธาทิอวตฺถาวิเสโส สงฺคหิโตฯ

[257] ยํ มาติกาย นิทฺทิฏฺฐํ สตฺถํ, ตํ กตมํ?ฯ สตฺตมารณนฺติ สตฺเต มาเรนฺติ เอเตนาติ สตฺตมารณํ, อสิอาทิวโธปกรณํฯ

[258] วิชฺฌนนฺติ อุสุอาทีหิ วิชฺฌนํฯ เภทนนฺติ กกจาทีหิ ทฺวิธากรณํฯ เฉทนนฺติ ขคฺคาทีหิ ทฺวิธากรณํฯ ตาฬนนฺติ มุคฺคราทีหิ อาฆาตนํฯ เอวมาทิวิโธติ เอวมาทิปฺปกาโรฯ อเนโกติ พหุโก เภโทฯ กรณสฺส วิเสโส กิริยาวิเสโสติ อตฺโถฯ

[259-60] ‘‘ปุรโต ปหริตฺวาน มาเรหี’’ติ โย ภาสิโต อาณาปเกน, เตน อาณตฺเตน ปจฺฉโต…เป.… มาริเตติ โยชนาฯ วตฺถาณตฺติ วิสงฺเกตาติ เอตฺถ ‘‘ยํ ‘มาเรหี’ติ…เป.… ตโต’’ติ วตฺถุวิสงฺเกโต ทสฺสิโตฯ ‘‘ปุรโต…เป.… มาริเต’’ติ อาณตฺติวิสงฺเกโต ทสฺสิโตฯ มูลฏฺโฐติ อาณาปโกฯ มูลนฺติ หิ ปุพฺพกิริยานุรูปํ อาณาปนํ, ตตฺถ ฐิโตติ มูลฏฺโฐฯ

[261] อิมินา วิสงฺเกเต อาณาปกสฺส อนาปตฺติํ ทสฺเสตฺวา สงฺเกเต อวิราธิเต อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทิฯ ตํ วตฺถุํ อวิรชฺฌิตฺวา มาริเต อุภเยสํ…เป.… อุทีริโต, ยถาณตฺติ จ มาริเต…เป.… อุทีริโตติ โยชนาฯ มาริเต วตฺถุสฺมินฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ อุภเยสนฺติ อาณาปกอาณตฺตานํฯ ยถากาลนฺติ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขณํ, อาณตฺตสฺส มารณกฺขณญฺจ อนติกฺกมิตฺวาฯ พนฺธนํ พนฺโธ, กมฺมุนา พนฺโธ กมฺมพนฺโธฯ อถ วา พชฺฌติ เอเตนาติ พนฺโธ, กมฺมเมว พนฺโธ กมฺมพนฺโธฯ

[264] วิสงฺเกโต นาติ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปิ ยถากาลปริจฺเฉทํ กมฺมพนฺโธเยวาติ อตฺโถฯ

[265] สพฺพโสติ สพฺเพสุ กาลเภเทสุ, สพฺพโส เวทิตพฺโพติ วา สมฺพนฺโธฯ สพฺพโสติ สพฺพปฺปกาเรนฯ วิภาวินาติ ปณฺฑิเตนฯ โส หิ อตฺถํ วิภาเวตีติ ตถา วุตฺโตฯ

[266-7-8] ‘‘อิมํ คาเม ฐิต’’นฺติ อิทํ ตํ สญฺชานิตุํ วุตฺตํ, น มารณกฺขณฏฺฐานนิยมตฺถายาติ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ ฐิต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นตฺถิ ตสฺส วิสงฺเกโต’’ติ อาหฯ ตสฺสาติ อาณาปกสฺสฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺสํ อาณตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘คาเมเยว ฐิตํ เวริํ มาเรหี’’ติ สาวธารณํ อาณตฺโต วเน เจ ฐิตํ มาเรติ วา ‘‘วเนเยว ฐิตํ เวริํ มาเรหี’’ติ สาวธารณํ วุตฺโต คาเม ฐิตํ เจ มาเรติ วาติ โยชนาฯ

‘‘ภิกฺขุนา สาวธารณ’’นฺติ จ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘วเน วา สาวธารณ’’นฺติ ปาโฐเยว คเหตพฺโพฯ วิคโต สงฺเกโต อาณตฺตินิยาโม เอตฺถาติ วิสงฺเกโตฯ

[269] สพฺพเทเสสูติ คามวนองฺคณเคหาทีสุ สพฺเพสุ ฐาเนสุฯ เภทโตติ นานตฺตโตฯ

[270] ‘‘สตฺเถน ปน มาเรหี’’ติ เยน เกนจิ โย อาณตฺโต, เตน เยน เกนจิ สตฺเถน มาริเต วิสงฺเกโต นตฺถีติ โยชนาฯ

[271-2] อิมินา วาสินา หีติ เอตฺถ หีติ ปทปูรเณฯ ‘‘อิมินา อสินา มาเรยฺยา’’ติ วุตฺโต อญฺเญน อสินา มาเรติ วา ‘‘ตฺวํ อิมสฺส อสิสฺส เอตาย ธาราย มารย’’ อิติ วุตฺโต ตํ เวริํ สเจ อิตราย ธาราย มาเรติ วา ถรุนา มาเรติ วา ตุณฺเฑน มาเรติ วา, ตถา มาริเต วิสงฺเกโตเยว โหตีติ โยชนาฯ ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺฐินาฯ ตุณฺเฑนาติ ขคฺคตุณฺเฑนฯ ‘‘วิสงฺเกโตวา’’ติ สงฺเกตวิราเธเนว ปาราชิกํ น โหตีติ ทสฺสนปทเมตํฯ

[273] สพฺพาวุธกชาติสูติ อิธาวุตฺตกรปาลิกาฉุริกาทิสพฺพปหรณสามญฺเญสุฯ วิเสสโตติ เภทโตฯ

[274] ปเรนาติ ภิกฺขุนาฯ โสติ อาณตฺโตฯ นิสินฺนํ นํ มาเรติ, วิสงฺเกโต น วิชฺชตีติ ‘‘คจฺฉนฺตเมว มาเรหี’’ติ สาวธารณํ อวุตฺตตฺตา ‘‘นิสินฺโนปิ โสเยวา’’ติ ตํ มาเรนฺตสฺส วิสงฺเกโต น โหติ, อวธารณํ อนฺตเรน กถนํ ตํ สญฺชานาเปตุํ วุจฺจตีติ อิริยาปถนิยามกํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[275-6] อสติ สาวธารเณ วิสงฺเกตาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาวธารเณ อิริยาปถนฺตเรสุ วิสงฺเกตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิสินฺนํเยวา’’ติอาทิฯ ‘‘นิสินฺนํเยว มาเรหี’’ติ วุตฺโต คจฺฉนฺตํ มาเรติ, วิสงฺเกตนฺติ ญาตพฺพํฯ ‘‘คจฺฉนฺตํเยว มาเรหี’’ติ วุตฺโต นิสินฺนํ มาเรติ, วิสงฺเกตนฺติ ญาตพฺพนฺติ โยชนาฯ อิมเมว โยชนากฺกมํ สนฺธายาห ‘‘ยถากฺกม’’นฺติฯ

[277] วิชฺฌิตฺวาติ สราทีหิ วิชฺฌิตฺวาฯ

[278] ฉินฺทิตฺวาติ อสิอาทีหิ ฉินฺทิตฺวาฯ ปุน โสติ ปโยโคฯ

[279] กรเณสูติ วิชฺฌนาทิกิริยาวิเสเสสุฯ

[280-1] เอตฺตาวตา อาณตฺตินิยามกนิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทีฆาทิลิงฺควเสนาปิ สมฺภวนฺตํ วิสงฺเกตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทีฆ’’นฺติอาทิฯ ‘‘ทีฆํ…เป.… ถูลํ มาเรหีติ อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.174) อฏฺฐกถาวจนโต เอว-การํ วินา ‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ อนิยเมตฺวา เกนจิ โย อาณตฺโต โหติ, โสปิ อาณตฺโต ยํ กิญฺจิ ตาทิสํ สเจ มาเรติ, นตฺถิ ตตฺถ วิสงฺเกโต, อุภินฺนมฺปิ ปราชโยติ โยชนาฯ เอวํ ‘‘รสฺส’’นฺติอาทิสพฺพปเทหิปิ ปจฺเจกํ โยชนา กาตพฺพาฯ อนิยเมตฺวาติ วิสงฺเกตาภาวสฺส เหตุทสฺสนํฯ เอวกาโร วากฺยาลงฺกาโรฯ ตตฺถาติ อาณตฺติกปฺปโยเคฯ ‘‘อุภินฺนมฺปิ ปราชโย’’ติ วุตฺตตฺตา อาณาปกํ วินา อญฺญํ ยถาวุตฺตกฺขณํ มนุสฺสวิคฺคหํ ‘‘ยํ กิญฺจิ ตาทิส’’นฺติ อิมินา ทสฺเสติฯ

สเจ อาณาปโก อาณาเปตฺวา อตฺตานเมว มาเรติ, อาณาปโก ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา มรติ, อาณตฺตสฺส ปาราชิกํฯ อาณาปเกน อตฺตานมุทฺทิสฺส อาณตฺติยา กตาย อาณตฺโต อชานิตฺวา ตาทิสํ อญฺญํ มาเรติ, โอกาสสฺส อนิยมิตตฺตา อาณาปโก มุจฺจติ, อิตโร กมฺมุนา พชฺฌติฯ ยทิ ‘‘อมุกสฺมิํ รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสินฺนํ อีทิสํ มาเรหี’’ติ โอกาสํ นิยเมตฺวา อาณาเปติ, ตตฺถ อาณาปกโต อญฺญสฺมิํ มาริเต อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํฯ ตโต พหิ มาริเต วธกสฺเสว กมฺมพนฺโธฯ อาณาปโก อตฺตานเมว อุทฺทิสฺส อาณาเปติ, อิตโร จ ตเมว ตตฺถ มาเรติ, อาณาปกสฺส ทุกฺกฏํ, อาณตฺตสฺส ปาราชิกํฯ สเจ อญฺญตฺถ มาเรติ, มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ อชานิตฺวา อญฺญํ ตตฺถ วา อญฺญตฺถ วา มาเรติ, วธโก ปาราชิกํ อาปชฺชติ, มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ อานนฺตริยวตฺถุมฺหิ อานนฺตริเยน สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ

[282] โย มนุสฺสํ กญฺจิ อุทฺทิสฺส สเจ โอปาตํ ขณติ, ตถา โอปาตํ ขณนฺตสฺส ตสฺส ทุกฺกฏํ นาม อาปตฺติ โหตีติ อชฺฌาหารโยชนาฯ โยชนา จ นาเมสา ยถารุตโยชนา, อชฺฌาหารโยชนาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ปาฐาคตปทานเมว โยชนา ยถารุตโยชนา, อูนปูรณตฺถมชฺฌาหารปเทหิ สห ปาฐาคตปทานํ โยชนา อชฺฌาหารโยชนาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ขณนฺตสฺส จ โอปาต’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ‘‘ขณนฺตสฺส ตโถปาต’นฺติ ปาโฐ สุนฺทโร’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ ‘‘อาวาฏนฺติ เอตสฺส ‘โอปาต’นฺติ ปริยาโย’’ติ จ วุตฺตํฯ ตโตปิ –

‘‘มนุสฺสํ กญฺจิ อุทฺทิสฺส;

โย เจ ขณติวาฏกํ;

ขณโต ตํ ตถา ตสฺส;

โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ –

ปาโฐ สุนฺทรตโรฯ ชาตปถวิํ ขณนฺตสฺส ปาราชิกปโยคตฺตา ปโยคคณนาย ทุกฺกฏํฯ

[283] ตตฺถาติ ตสฺมิํ อาวาเฏฯ ตสฺสาติ ปติตสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺสฯ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติยาติ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุฯ ตสฺสาติ เยน อาวาโฏ ขโต, ตสฺส ภิกฺขุโนฯ ปติตฺวา โส เจ มรติ, ตสฺมิํ มเต ตสฺส ภิกฺขุโน ปาราชิกํ ภเวติ โยชนาฯ

[284] อญฺญสฺมินฺติ ยํ สมุทฺทิสฺส อาวาโฏ ขโต, ตโต อญฺญสฺมิํฯ อนุทฺทิสฺสกนฺติ กิริยาวิเสสนํ, อนุทฺทิสฺสกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ โอปาตวิเสสนํ เจ, ‘‘อนุทฺทิสฺสโก โอปาโต’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.139; อ. นิ. 4.34; 10.15; อิติวุ. 90; เนตฺติ. 170) วิย โอ-การฏฺฐาเน อ-กาโร, ม-การาคโม จ ทฏฺฐพฺโพ, อโนทิสฺสโก โอปาโต ขโต โหตีติ อตฺโถฯ

[285] ‘‘เอตฺถ ปติตฺวา โย โกจิ มรตู’’ติ อโนทิสฺสโก โอปาโต สเจ ขโต โหติ, ยตฺตกา นิปติตฺวา มรนฺติ เจ, อสฺส ตตฺตกา โทสา โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘โย โกจี’’ติ อิมินา อตฺตโน มาตาปิตโร จ สงฺคหิตาฯ โทสาติ กมฺมพนฺธโทสา, ปาราชิกํ ปน เอกเมวฯ อสฺสาติ เยน อโนทิสฺส โอปาโต ขโต, ตสฺสฯ

[286] อานนฺตริยวตฺถุสฺมิํ มเตติ ปาฐเสโส, ‘‘ตตฺถ ปติตฺวา’’ติ อธิกาโร, อรหนฺเต, มาตริ, ปิตริ จ ตสฺมิํ ปติตฺวา มเต กาลกเตติ อตฺโถฯ อานนฺตริยกนฺติ เอตฺถ สกตฺเถ, กุจฺฉิเต , สญฺญายํ วา ก-ปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อานนฺตริยวตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิมสฺมิํ สมาสปเท อวยวภูตมฺปิ ‘‘วตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิทญฺจ ‘‘ตตฺถ ปติตฺวา มเต’’ติ อิทญฺจ อากฑฺฒติฯ ถุลฺลจฺจยาทีนํ วตฺถุสฺมิํ ตตฺถ ปติตฺวา มเต ถุลฺลจฺจยาทโย โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺมิํ อาวาเฏ ปติตฺวา ยกฺขาทีสุ มเตสุ, ปาราชิกวตฺถุโน ทุกฺขุปฺปตฺติยญฺจ ถุลฺลจฺจยํ, มนุสฺสวิคฺคเห มเต ปาราชิกํ, ติรจฺฉาเน มเต ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[287] ปาณาติปาตา ทฺเวติ ทฺวินฺนํ มตตฺตา ทฺเว ปาณาติปาตา, เอเกน ปาราชิกํ, อิตเรน กมฺมพนฺโธเยวฯ เอโกเวเกกธํสเนติ มาตุ วา ทารกสฺส วา มรเณ เอโก ปาณาติปาโตวฯ

[288] โจเรหิ อนุพทฺโธ เอตฺถ อาวาเฏ ปติตฺวา มริสฺสติ เจ, โอปาตขณกสฺเสว ปาราชิกํ โหติ กิราติ โยชนาฯ กิราติ อนุสฺสวเน อรุจิสูจกํฯ

[289-90] เวริโน ภิกฺขุโต อญฺเญ เวริปุคฺคลาฯ ตตฺถ ตสฺมิํ โอปาเต สเจ มนุสฺสํ ปาเตตฺวา มาเรนฺติ, ตถา เวริโน ตตฺถ สยเมว ปติตํ มนุสฺสํ พหิ นีหริตฺวา สเจ มาเรนฺติ, ตตฺถ โอปปาติกา มนุสฺสา โอปาเต นิพฺพตฺติตฺวา ตโต นิกฺขนฺตุํ อสกฺโกนฺตา มตา เจ สิยุํ, สพฺพตฺถ จ ยถาวุตฺตสพฺพวาเรสุ โอปาตขณกสฺเสว ปราชโยติ โยชนาฯ นิพฺพตฺติตฺวา หีติ เอตฺถ หีติ ปทปูรเณฯ ยตฺถ ยตฺถ นิปาตสทฺทานํ อตฺโถ น ทสฺสิโต, ตตฺถ ตตฺถ ปทปูรณมตฺตตา เวทิตพฺพาฯ

[291] ยกฺขาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ติรจฺฉานานํ สงฺคโหฯ วตฺถุวสาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานํ วตฺถุภูตยกฺขติรจฺฉานานํ วสาฯ ถุลฺลจฺจยาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปาจิตฺติยสงฺคโหฯ

[293] อยํ นโยติ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ ยถาวุตฺโต นโยฯ

[294-5] พชฺฌนฺตีติ สเจ อวสฺสํ พชฺฌนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาเสฯ ‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ปโยคสฺส อตฺถสาธกตํ ทีเปติฯ

[296] ยํ ปน อุทฺทิสฺส ปาโส โอฑฺฑิโต, ตโต อญฺญสฺส พนฺธเน ตุ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

[297] มุธา วาปีติ อมูเลน วาปิฯ มูลฏฺฐสฺเสวาติ ปาสการกสฺเสวฯ กมฺมพนฺโธติ ปาณาติปาโตฯ พชฺฌติ เอเตนาติ พนฺโธ, กมฺมเมว พนฺโธ กมฺมพนฺโธฯ ปาราชิกมตฺเต วตฺตพฺเพปิ ยาว โส วตฺตติ, ตาว ตตฺถ พชฺฌิตฺวา มตสตฺเตสุ ปฐมมตสฺส วเสน ปาราชิกํ, อวเสสานํ ปาณาติปาตสงฺขาตสฺส อกุสลราสิโน สมฺภวโต ตํ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา สามญฺเญน ทฺวยมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กมฺมพนฺโธ’’ติฯ

[298] ‘‘สเจ เยน ลทฺโธ, โส อุคฺคฬิตํ วา ปาสํ สณฺฐเปติ, ตสฺส ปสฺเสน วา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วติํ กตฺวา สมฺมุเข ปเวเสติ, ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺฐิํ ฐเปติ, ทฬฺหตรํ วา ปาสรชฺชุํ พนฺธติ, ถิรตรํ วา ขาณุกํ อาโกเฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.176) อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยํ สงฺคหิตุมาห ‘‘ปาสมุคฺคฬิตมฺปิ วา’’ติฯ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ปิ-สทฺเทน ‘‘สณฺฐเปตี’’ติอาทิกา ‘‘พนฺธตี’’ติ ทสฺสิตกิริยาวสานา ปโยคา ทสฺสิตาฯ ถิรํ วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท อฏฺฐกถาย อวสิฏฺฐํ ‘‘ขาณุกํ อาโกเฏตี’’ติ กิริยํ สมุจฺจิโนติ อุภยตฺถปิ ปการนฺตรวิกปฺปตฺถตฺตาติ คเหตพฺพาฯ

เอวนฺติ เอวํ สติฯ เยน ปาโส ลทฺโธ, เตนาปิ เอวํ ปาเส กตวิเสเส สตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุภินฺนนฺติ ปาสการกสฺส จ อิทานิ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคนฺตสฺส จาติ อุภเยสํฯ

[299-300] โยติ ปาสการโก, ลทฺธปาสโกติ อิเมสํ โย โกจิฯ อุคฺคฬาเปตฺวาติ วิฆาเฏตฺวา, ยถา ตตฺถ ปาณิโน น พชฺฌนฺติ, เอวํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ จาติ ปุน สณฺฐปิเต ปาเส จฯ โก วิมุจฺจติ? เยน ลทฺโธ, โสฯ

[301-2] โคเปตฺวาติ โคปนเหตุ โมกฺโข น โหตีติ โยชนาฯ ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุมฺหิ ตฺวา-ปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพฯ ตมญฺโญ…เป.… น จ มุจฺจตีติ เอตฺถ น จาติ เนวฯ นาเสตฺวา สพฺพโส วาติ โส ยถา ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส วินาโสปกรณํ น โหติ, ตถา ฉินฺทนาทีหิ นาเสตฺวาฯ ตํ ปาสยฏฺฐิํฯ โก วิมุจฺจติ? ปาสการโกฯ

[303] สูลํ โรเปนฺตสฺสาติ สูลํ นิขณนฺตสฺสฯ สชฺเชนฺตสฺสาติ สณฺฐเปนฺตสฺสฯ

[304] อสญฺจิจฺจาติ เอตฺถ ‘‘กเตน ปโยเคนา’’ติ ปาฐเสโส, ‘‘มเตปิ อนาปตฺตี’’ติ เอเตหิ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิมินาหํ อุปกฺกเมน อิมํ มาเรสฺสามี’’ติ อเจเตตฺวา อปกปฺเปตฺวา อวธกเจตโน หุตฺวา กเตน อญฺญตฺถิเกนปิ อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถ, มุสลุสฺสาปนาทิวตฺถูสุ (ปารา. 180) วิย อยํ สตฺโตติสญฺญี หุตฺวา ‘‘อิมินา อุปกฺกเมน อิมํ มาเรสฺสามี’’ติ วีติกฺกมสมุฏฺฐาปกเจตนาสมฺปยุตฺตวิกปฺปรหิโต หุตฺวา อญฺญตฺถิเกน ปโยเคน มนุสฺเส มเตปิ ปาราชิกํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

อชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ, วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุมฺหิ (ปารา. 181) วิย ‘‘อิทํ การณ’’นฺติ อชานิตฺวา กเตน มนุสฺเส มเตปิ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อากฑฺฒติฯ อมรณจิตฺตสฺส อมรณิจฺฉาสหิตจิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ วุทฺธปพฺพชิตาทิวตฺถูสุ (ปารา. 180) วิยาติ อตฺโถฯ อุมฺมตฺตกาทโย วุตฺตสรูปาเยวฯ

[305] ‘‘มนุสฺสปาณิมฺหี’’ติ อิมินา มนุสฺสภาโว องฺคภาเวน ทสฺสิโตฯ ‘‘สจสฺส จิตฺตํ มรณูปสํหิต’’นฺติ อิมินา มรณูปสํหิตจิตฺตตา ทสฺสิตาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถปาราชิกกถาวณฺณนา

[306-7] เอวํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ตติยปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุตฺถปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสนฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อสนฺต’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺตนี’’ติ จ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติ จ ‘‘สมุทาจเรยฺยา’’ติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ จ สามตฺถิยา ลพฺภตีติ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘อตฺตนิ อสนฺต’’นฺติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํฯ

อตฺตนิ อสนฺตนฺติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาทิตตาย อวิชฺชมานํฯ